Bywyd a Hanes Dr Lewis Bayly (c.1575-1631)Â
Rydym yn falch iawn o rannu'r erthygl yma gan Tomos Cahill, myfyriwr isradd mewn Hanes ym Mhrifysgol Bangor a ffrind i Sefydliad Ymchwil Ystadau Cymru.
Byddai rhan fwyaf ²õ²â‵µ ymweld â Phlas Newydd heddiw yn ymwybodol o drigolion enwocaf y ³ÙÅ·, sef y teulu Pasiet. Yn sicr, erbyn hyn ³¾²¹±ð’r geiriau Pasiet, ‘Marcwis Ynys Môn’ a Phlas Newydd yn ymddangos i fynd llaw mewn llaw i ni, er hyn mae pwysigrwydd effaith a adawyd gan y teuluoedd a oedd yn berchen ar stad Plas Newydd cyn 1737 wastad yn cael ei anghofio. Cyfrannodd ³Ù±ð³Ü±ô³Ü’r Griffiths, Bagnalls, ²¹â€™r Baylys i gyd at ddatblygiad yr hyn a byddwn yn adnabod heddiw fel y ³ÙÅ· ym Mhlas Newydd. Bydd yr erthygl hon yn ceisio archwilio un unigolyn yn arbennig, y gadawodd ei ô±ô unigryw ar Blas Newydd - sef Lewis Bayly (c.1575-1631). Roedd Lewis yn amlwg yn Biwritan rhonc, gyda'i farnau radicalaidd yn gwneud ef yn ffigwr amhoblogaidd iawn o fewn yr Eglwys Anglicanaidd a gwleidyddiaeth Gogledd Cymru gyfoes; serch hynny, ef oedd y cyntaf i wneud ychwanegiadau mawr i neuadd-dy canoloesol Llwyn-y-Moel a'r cyntaf i'w hail-enwi hi yn Blas Newydd. Gan ddilyn yn ô±ô troed ei hen daid, y byddai Syr Nicolas Bayly (1709-1782) yn mynd ymlaen i drawsnewid Plas Newydd yn llwyr ¾±â€™r plasty Neo-gothig 18fed ganrif syfrdanol a welwn heddiw.
O Gaerfyrddin i Rydychen, bywyd cynnar Lewis
Nid oes llawer wedi ei gofnodi am fywyd cynnar Lewis, ³¾²¹±ð‵µ debyg caiff ei eni tua'r flwyddyn 1575 yng Nghaerfyrddin oherwydd cyfeiriad at y dref yn ei ewyllys ²¹â€™r ffaith bod ei dad, Thomas Bayly, ·É±ð»å¾±â€™i nodi ymhlith clerigwyr y dref. Yn gynnar yn ei fywyd, enillodd Lewis nawdd y teulu Jones o Abermarlais yn Sir Gaerfyrddin gan fyw yno am gyfnod, cyn dechrau ei yrfa o fewn yr Eglwys trwy ddod yn ficer yn Shipton-on-Stour yn 1597, yn Evesham yn 1600, a pherson Llanedi o 1606-13. Yn ddiweddarach aeth Lewis ymlaen i dderbyn ei addysg ddiwinyddol yng Ngholeg Caerwysg, Rhydychen, lle dyfarnwyd iddo radd B.D. yn 1611 a doethuriaeth yn 1613.1 Yn dilyn ei hyfforddiant, cafodd Lewis ddyrchafiadau sylweddol o fewn yr Eglwys, gan ddod yn gaplan ¾±â€™r Brenin Iago I erbyn 1616 a chael ei wneud yn Esgob Bangor yn hwyrach yn yr un flwyddyn.2
â€Òµ dduwioldeb y ³¾²¹±ð’r addewid’: Bayly fel Esgob ac ei etifeddiaeth o Blas Newydd
Yn fuan wedi iddo ennill doethuriaeth ym Mhrifysgol Rhydychen, dechreuodd Lewis ei waith enwocaf sef; The Practice of Piety. Mae'n debyg ei gyhoeddi gyntaf yn 1611,3 ei bwrpas oedd fel ‘llawlyfr defosiwn’ a luniwyd o nifer o bregethau Lewis a daeth yn un o destunau allweddol Piwritanaidd, gan gael dylanwad dwfn ar waith John Bunyan (1628-1688).4 Daeth y llyfr yn hynod boblogaidd trwy gydol yr 17eg ²¹â€™r 18fed ganrifoedd, gan gael ei gyfieithu ´Ç’r Saesneg i sawl iaith, gan gynnwys Ffrangeg, Iseldireg, Pwyleg, Eidaleg a ¸é´Ç³¾Ã¡²Ô²õ³ó, yn ogystal ag ¾±â€™r Gymraeg yn 1629 gan y gwladweinydd o Feirionnydd o'r enw Rowland Vaughan o Gaer-gai (c.1590-1667) fel ‘Y°ù Ymarfer o Dduwioldeb’.5 Er poblogaeth ei lyfr, roedd cyfnod Lewis fel Esgob Bangor llawn ddrwgdybiaeth ac amhoblogrwydd ymhlith y boneddigion lleol ²¹â€™i gyd-glerigwyr. Roedd ei ddelfrydau ²¹â€™i farnau Piwritanaidd yn sicr wedi gwneud ef yn ffigwr amhoblogaidd ledled yr Esgobaeth, yn enwedig ymysg unigolion megis John Williams o Gochwillan (Esgob Llyncwlen ac Archesgob Efrog yn ddiweddarach)6 a Griffith Williams (c.1587-1673), rheithor Llanllechid.7 Yn gynnar yn ei gyfnod fel esgob, cofnodir i Lewis erlid y teulu Catholig Puw o Benrhyn Creuddyn, yn enwedig ar ô±ô i swyddogion y Goron ddarganfod argraffiad anghyfreithlon o ysgrif Gatholig sef, Y Drych Cristianogawl, o fewn ogof ar y Rhiwledyn.8 Yn ogystal i hyn, heriodd Lewis ²ú·É±ð°ù²¹³Ü’r lleygwr nerthol Syr John Wynn o Wydir, yn enwedig yng lun ei brydlesi o diroedd Eglwysig,9 fodd bynnag cyn hir, ddaeth Lewis yn un o gyfeillion pennaf John, gan ddefnyddio ei ddylanwad mewn ymgais i gael mab John i ddychwelyd yn AS dros Sir Gaernarfon yn lle ei wrthwynebydd; John Griffith o Gefn Amlwch ³¢±ôÅ·²Ô. Yn Senedd Llundain hefyd, cyhuddwyd Lewis o lwgrwobrwyo a chafodd ei garcharu am gyfnod byr yng Ngharchar y Fflyd, cyn cael ei ryddhau gan adennill ffafr y Brenin Siarl I.10 Gan ennill ei ryddid, dychwelodd Lewis yn nol i Ogledd Cymru ble gwariodd swm enfawr o arian ar atgyweirio Eglwys Gadeiriol Bangor, ac yna priododd Ann, merch Syr Harri Bagnal (1556-15980) a ddaliai stad Llwyn-y-Moel ar Ynys Môn. Wedi iddo etifeddu'r stad trwy ei briodas ag Ann, ddechreuodd Lewis y newidiadau mawr cyntaf ¾±â€™r neuadd-dy ac i'w hailenwi hi i Blas Newydd, ²õ²â‵µ sicr yn awgrymu bod mi oedd ganddo wybodaeth ´Ç’r iaith Gymraeg. Gyd²¹â€™r undeb hwn, byddai Plas Newydd yn aros yn ²Ô³ó±ð³Ü±ô³Ü’r Bayly am y tair cenhedlaeth nesaf nes i or-ŵ²â°ù Lewis, Syr Nicolas Bayly (1709-1782) briod¾±â€™r Fonesig Caroline Pasiet (m. 1766).
Cofio Dr Lewis Bayly
Bu Lewis farw o gwmpas 56 oed ar y 26ain o Hydref, 1631,11 claddwyd ei gorff o fewn Eglwys Gadeiriol Bangor, er nad oes cofeb wedi'i chysegru iddo i'w weld tu fewn yr eglwys gadeiriol heddiw. Mewn gwirionedd, ³¾²¹±ð‵µ ymddangos fod etifeddiaeth gythryblus Lewis fel Esgob Bangor ²¹â€™r rhan hanfodol a chwaraeodd wrth luni´Ç’r sylfeini ar gyfer yr hyn a ´Ú²â»å»å²¹¾±â€µµ dod yn stad Plas Newydd bron ·É±ð»å¾±â€™u hanghofio erbyn hyn. °Â±ð»å¾±â€™i anghofio hefyd o fewn hanes Plas Newydd, yn debyg iawn ¾±â€™w ddisgynyddion; y Baylys ac yr Bagnals ²¹â€™r Griffiths yn flaenorol, gan weithgareddau diweddarach y teulu Pasiet ar »å»å±ð³¦³ó°ù²¹³Ü’r 19eg ganrif ¾±â€™r 21ain ganrif. Yn hytrach, mae Lewis yn cael ei gofio'n well am lwyddiant ei ‘Practice of Piety’ hynod boblogaidd ymhlith Piwritaniaid Ewrop yr 17eg ²¹â€™r 18fed ganrif ac America Drefedigaethol,12 fodd bynnag, ni ellir gwadu pwysigrwydd ei rô±ô yn natblygiad stad Plas Newydd gan fod ei briodas ag Ann Bagnal yn anfwriadol wedi ²õ¾±³¦°ù³ó²¹³Ü’r ²â²õ³Ùâ»å i feddiant y teulu Bayly am y tair cenhedlaeth nesaf a hefyd wedi parato¾±â€™r ffordd ar gyfer eu priodas i fewn ¾±â€™r teulu Pasiet.
Nodyn personol gan awdur yr erthygl hon
Fel Croesawydd i ymwelyr y °ÕÅ·, ³¾²¹±ð‵µ fraint bod yn rhan ´Ç’r ³Ùî³¾ anhygoel ym Mhlas Newydd, gyda phawb, gan gynnwys ein gwirfoddolwyr rhagorol, yn helpu i sicrhau bod Plas Newydd yn parhau i fod ar agor ¾±â€™r cyhoedd fel y gall pawb brofi hanes rhyfeddol ²¹â€™r gerddi hardd y lleoliad arallfydol hwn sydd yn ·É²â²Ô±ð²ú³Ü’r Afon Menai yng nghefndir mynyddoedd godidog Eryri. Fel myfyriwr israddedig mewn Hanes Canoloesol a Modern Cynnar ym Mhrifysgol Bangor, mae hi hefyd yn bleser mawr gweithio mewn ³ÙÅ· hanesyddol sydd gyda chysylltiadau â theuluoedd bonheddig Cymreig blaenllaw megis y Griffiths ²¹â€™r Baylys. Yn hyn o beth, hoffwn ddiolch hefyd ¾±â€™r ³Ùî³¾ Archifau a Chasgliadau Arbennig yn Archifau Prifysgol Bangor am y gwasanaeth anhygoel y maent yn darparu a hefyd am y fraint o gael gweld ³¦´Ç±èï²¹³Ü gwreiddiol o weithiau Vaughan a Bayly, ac i Sefydliad Ymchwil Ystadau Cymru ym Mhrifysgol Bangor am fy ysbrydoli i i ²â²õ²µ°ù¾±´Ú±ð²Ô²Ô³Ü’r erthygl hon.
(Gan Tomos Cahill)
Cyfeiriadau
1 Richards, Thomas, ‘BAYLY, LEWIS (bu farw 1631), esgob ac awdur’, Y Bywgraffiadur Cymreig, ar-lein, (mynediad: 11/05/2025).
2 A. Louth, ‘Bayly, Lewis’, Oxford Reference, ar-lein, <https://www-oxfordreference-com.bangor.idm.oclc.org/display/10.1093/acref/9780199642465.001.0001/acref-9780199642465-e-761> (mynediad: 11/05/2025).
3 Richards, ‘BAYLY, LEWIS (bu farw 1631), esgob ac awdur’, Y Bywgraffiadur Cymreig, ar-lein, (mynediad: 11/05/2025).
4 O. Garnett, Plas Newydd Country House and Gardens (Swindon, 2010), p.37.
5 M. Ellis, ‘VAUGHAN, ROWLAND (c.1590-1667), Caer Gai, Sir Feirionnydd, bardd, cyfieithydd, a Brenhinwr’, Y Bywgraffiadur Cymreig, ar-lein, (mynediad: 12/05/2025).
6 B.D. Roberts, ‘WILLIAMS, JOHN (1582-1650), archesgob Caerefrog, gynt ddeon Westminster, esgob Lincoln, ac arglwydd-geidwad y sêl fawr’, Y Bywgraffiadur Cymreig, ar-lein, (mynediad: 12/05/2025).
7 G.T. Roberts, ‘WILLIAMS, GRIFFITH (?1587-1673), esgob ac awdur’, Y Bywgraffiadur Cymreig, ar-lein, (mynediad: 12/05/2025).
8 Caernarfonshire Historical Society Transactions 1957, ’Puw, Pue, Pugh, family, of Penrhyn Creuddyn, Caernarfonshire, a prominent Roman Catholic family, Y Bywgraffiadur Cymreig, ar-lein (mynediad: 22/05/2025).
9 Richards, ‘BAYLY, LEWIS (bu farw 1631), esgob ac awdur’, Y Bywgraffiadur Cymreig, ar-lein, (mynediad: 11/05/2025).
10 Richards, ‘BAYLY, LEWIS (bu farw 1631), esgob ac awdur’, Y Bywgraffiadur Cymreig, ar-lein, (mynediad: 11/05/2025).
11 Richards, ‘BAYLY, LEWIS (bu farw 1631), esgob ac awdur’, Y Bywgraffiadur Cymreig, ar-lein, (mynediad: 11/05/2025).
12 M.P. Winship, ‘Were There Any Puritans in New England?’, The New England Quarterly, 74 (2001), 118-38, (mynediad: 14/05/2025).